Joodse wijk Kazimierz in Krakau
Een verblijf in Krakau is niet compleet zonder de Joodse wijk Kazimierz bezocht te hebben. In deze wijk, ooit een aparte stad, leefde een grote Joodse gemeenschap, die tijdens de Holocaust (onder meer in concentratiekamp Auschwitz) is weggevaagd. Steven Spielbergs film Schindler’s List zorgde in de jaren negentig voor een opleving van de vervallen wijk.
Anno nu is Kazimierz, ingeklemd tussen de Oude Stad, de Wawelheuvel en de wijk Podgórze (waar het getto kwam te liggen), een intieme plek die veel te bieden heeft: Joodse cultuur en muziek, sfeervolle cafeetjes, goed eten en een rijke historie.
Over koning Casimir leren Poolse kinderen dat hij bij zijn troonsbestijging in 1333 een land van hout aantrof, maar van steen achterliet toen hij in 1370 overleed.
Het heeft weliswaar iets van grootspraak, maar het feit alleen dat Casimir de bouw van de Krakause universiteit en de stichting van twee zustersteden van Krakau op zijn naam heeft staan, zet de bekende oneliner kracht bij.
Eiland in de Wisła
Bij de stichting in 1335 lag Kazimierz ten opzichte van Krakau anders dan nu.
De twee steden werden namelijk gescheiden door de rivier de Wisła, die zich destijds in twee armen vertakte. Lopend vanuit het centrum naar Kazimierz kruis je halverwege de opvallend brede ulica Dietla, vernoemd naar de ondernemende Józef Dietl, burgemeester van 1866 tot 1874.
In zijn ambitieuze programma voor de stad voorzag hij in de demping van de dode rivierarm. Dat gebeurde weliswaar pas enkele jaren na zijn burgemeesterschap, maar de stad eerde hem als auteur van het project met een eigen straat. De ulica Dietla is dus de oude rivier.
Dat zie je niet alleen aan de straatbreedte. Het spoorviaduct over de Dietlastraat is nog voor de demping gebouwd. Loop er eens langs en kijk naar de natuurstenen pilaarbeschermers. Ze voorkwamen beschadigingen door ijs en wrakhout.
Ooit lag de stad Kazimierz feitelijk op een eiland in de rivier en nog steeds heeft de wijk een eigen karakter, ook al is die in 1792 samen met Kleparz bij Krakau gevoegd.
De stad kreeg muren, een stadhuis en de koning liet twee kerken bouwen, de Corpus Christikerk en de Catharinakerk. De kerken en het voormalige stadhuis staan er nog en van de muren zijn enkele stukken nog te zien, bijvoorbeeld in de Joodse buurt.
De Joden in Polen
De geschiedenis van de Joden in Polen is zo oud als die van Polen zelf.
De eerste vermelding van de stad Krakau is opgetekend door de Joodse reiziger Ibrahim ibn Jacob. Hij kwam uit Córdoba en was in dienst van de kalief toen hij in de jaren 965-966, reizend door West- en Centraal-Europa, de koningen en steden van de Slavische volkeren beschreef.
Later, in de dertiende eeuw, toen steden en masse werden gesticht, woonden Joden al lang en wel in het land. In 1264 verleende prins Bolesław de Vrome hun in het Statuut van Kalisz drie historisch privileges: het recht om vrij door het land te reizen, garantie op godsdienstvrijheid en het recht om handel te drijven.
Helaas werden de steden niet voorgeschreven hoe ze met de Joodse bevolking om dienden te gaan, want daarin waren ze zelfstandig. Zo kon het dat Joden in 1485 geen handel meer mochten drijven in Krakau.
In de laatste jaren van de vijftiende eeuw verhuisden zij naar de Joodse buurt in Kazimierz, die al bestond. Casimir de Grote, de stichter van Kazimierz, gaf tal van gevluchte Joden toegang tot zijn land.
Het hart van de Joodse wijk is de ulica Szeroka, letterlijk de Bredestraat. Daar staat tegen de oude stadsmuren de Stara Synagoga, Oude Synagoge, uit de tijd van het vertrek van de Joden uit Krakau. Na een stadsbrand in 1557 ontwierp de Italiaan Matteo Gucci het huidige gebouw. Het is nu een museum.
In de zestiende eeuw kwamen veel buitenlandse Joden naar Krakau. Zo had koningin Bona Sforza een Joodse lijfarts uit haar vaderland, maar die had met Kazimierz weinig van doen. Daar vestigden zich vooral immigranten uit Tsjechië, toen deel uitmakend van het Habsburgse Rijk.
Zij waren zo talrijk dat ze een eigen godshuis bouwden: de Synagoga Wysoka, Hoge Synagoge, aan de ulica Józefa.
De zestiende en de eerste helft van de zeventiende eeuw staan in de annalen als de gouden eeuw van de Poolse Joden. Het indrukwekkende POLIN-museum in Warschau, besteed aan die periode veel aandacht.
Acht synagogen
In Kazimierz verrezen destijds de zeven nog steeds bestaande synagogen, waarvan er enkele nu nog worden gebruikt.
Een daarvan is de Synagoga Remuh, Remuhsynagoge, genoemd naar Moses Isserles, alias Remuh, die haar halverwege de zestiende eeuw heeft gesticht. Isserles was tot zijn dood in 1572 rabbijn, Schriftgeleerde en rector van de Talmoedschool.
Zijn graf ligt achter de synagoge en is niet te missen. De tombe is bezaaid met steentjes en briefjes van pelgrims. Net als het graf van zijn vrouw Golda, uit 1552, is dat van Isserles in de oorlog wonder boven wonder niet vernield.
Joodse begraafplaatsen
Er zijn er nog twee, maar er waren er ooit meer. Van die in het eigenlijke Krakau, dus niet Kazimierz, zijn geen sporen meer. De oudste, ommuurde begraafplaats van Kazimierz lag op de plaats van het grasveldje aan de korte zijde van de ulica Szeroka. Zowel de muur als de zerken zijn weg, maar ter herinnering aan de vroegere functie van de plek bestaat het hekje uit menoravormige spijlen.
Gelijktijdig met de Remuhsynagoge nam men de aangrenzende begraafplaats in gebruik.
Tijdens de Tweede Wereldoorlog zijn de meeste grafstenen kapotgeslagen. Veel zijn er nu gerestaureerd. Officieel was deze begraafplaats tot 1800 in gebruik, toen de nieuwe Joodse begraafplaats aan de andere kant van de spoorlijn werd geopend. Deze wordt nu nog gebruikt.
Er is nog een achtste Krakause synagoge. In de tweede helft van de negentiende eeuw bouwde men de Synagoga Tempel, Tempelsynagoge, voor de liberale Joodse gemeente, die er nog steeds diensten houdt.
Behalve die bijeenkomsten worden er net als in de orthodoxe Izaakasynagoge openbare concerten gehouden.
Eens per jaar bloeit eind juni het Joodse leven in Krakau op tijdens het Festiwal Kultury Żydowskiej, het Festival van de Joodse Cultuur. De ulica Szeroka verandert in een concertterrein voor musici uit de hele wereld. Het kleine, maar aanwezige en zichtbare Joodse leven in Krakau krijgt zo een broodnodige, jaarlijkse impuls.
Beloopbaar
Kazimierz is klein. Het is een korte wandeling van de ulica Szeroka naar plac Wolnica. Sla plac Nowy niet over, daar bevindt zich een kleine markt, waar ook merkwaardige souvenirs te koop zijn.
Plac Nowy oogt, ondanks wat gelikte nieuwbouw, achenebbisj als altijd. Het ronde gebouw in het midden is een vooroorlogs ritueel abattoir (slachthuis) met verkooppunten rondom. Geslacht wordt er niet meer, wel verkocht. Voor de stevige trek neem je een zapiekanka, een pizza-achtig stokbroodje dat lekker vult en weinig kost.
Plac Wolnica
Aan het eigenlijke hoofdplein van Kazimierz ziet het er al een stuk opgeruimder uit. Het is met name het oude stadhuis dat Plac Wolnica siert.
Het heeft weinig gescheeld of het had het lot van het Krakause stadhuis gedeeld – waarvan op de Rynek (Grote Markt) enkel nog de raadhuistoren rest. Toen Kazimierz bij Krakau werd getrokken, verloor het immers zijn functie. Uiteindelijk kwam er in het stadhuis een school en vanaf 1947 vind je er het Volkenkundig Museum.
Als je op het plein staat, kijk dan eens naar het oude pand. Je ziet vooral een gebouw uit de jaren 1875-1876. Alleen het rechterdeel met de toren stamt uit de vijftiende en zestiende eeuw. Het is het deel waar de hoeken over de hele hoogte met natuurstenen zijn geaccentueerd.
En dan nog iets. De andere kant van het gebouw ligt aan de ulica Krakowska, de Krakauerstraat. Een Krakauerstraat in Krakau is nogal vreemd tot je beseft dat die ooit in een andere stad lag.
Die stad had uiteraard een eigen hoofdkerk, de kościół Bożego Ciała, de Corpus Christikerk. Deze grote basiliek stamt uit de eerste eeuwen van Kazimierz.
Twee keer Stanislas
In het mooie, barokke interieur leunt links achterin een barokke boog tegen de muur. Onder de drukke frontons, zuilen en beelden staat een versierde kist met daarin de relieken van Stanislas Kazimierczyk, een vijftiende-eeuwse heilige uit Kazimierz.
Het uiterlijk van de kist is geïnspireerd op die van zijn naamgenoot in de kathedraal. Hij werd al direct na zijn dood vereerd, maar is pas in 2010 heilig verklaard. Net als de afmetingen van de kerk weerspiegelde Stanislas’ cultus het zelfbeeld van de stad. Een sint van eigen bodem doet je status immers goed.
De Stanislas wiens relieken in de kathedraal van Krakau op de Wawelheuvel liggen, kan in Kazimierz niet onbenoemd blijven.
Kerk op de rots
In 1079 werd hij vermoord in de kerk ‘na Skałce’, ‘op het rotsje’. De (alweer) barokke kerk (Krakau is een stad vol barok) die inderdaad op een bescheiden rots staat, is de opvolger van het godshuis dat er al in de elfde eeuw verrees.
Niet alleen Stanislas maakt deze plek belangwekkend. In de jaren zeventig van de negentiende eeuw kwam hier een nationaal pantheon, geïnspireerd op het Romeinse Pantheon, zoals dat ook gebeurde in andere Europese landen. De crypte werd een rustplaats voor Belangrijke Polen, waaronder de geliefde schilder Stanisław Wyspiański.
Praktische tips
Het is niet verbazend dat op vrijwel elk lijstje met to-do’s in Krakau Kazimierz bovenaan staat, want de buurt heeft alles. Er zijn nachtclubs, wijnbarretjes en kunstgaleries, maar ook vind je er sleutelslijpers, schoenmakers, houtbewerkers en opkopers van gebruikt metaal.
Mis Plac Nowy niet, het levendige stadspleintje, waar in de vroege ochtend koopvrouwen bloemen, fruit en schapenkaas aanprijzen.
Joods Cultuurfestival
Het beste evenement van Krakau is het Joods Cultuurfestival, dat negen dagen duurt en elk jaar in de maanden juni en juli wordt georganiseerd in Kazimierz.
Niet alleen komen er Joodse bands, zangers, koren en dansgroepen van over de hele wereld naar de beroemde stadswijk, ook zijn er exposities, theatervoorstellingen, lezingen en rondleidingen. In de avond dansen de mensen op straat op klezmermuziek, of het nu Joden, Polen of andere bezoekers zijn. (Festiwal Kultury Żydowskiej, het Festival van de Joodse Cultuur: https://www.jewishfestival.pl/en/)
Op pelgrimstocht
Vandaag de dag kun je in Kazimierz zomaar chassidische Joden tegenkomen, gekleed in zwarte kaftan, met pijpenkrullen en een hoge hoed. Zij zijn afkomstig uit de Verenigde Staten of Israël en komen op pelgrimstocht naar de graven van beroemde rabbijnen.
Maar de Joodse beleving is allang niet meer beperkt tot de geschiedenis. Op de vleugels van het toerisme ontstaat een nieuwe Joodse gemeenschap in de wijk, die samenkomt in de verschillende synagogen.
In het zeer toegankelijke Jewish Cultural Centre (het JCC) in de ulica Miodowa zijn dagelijks bijeenkomsten voor geïnteresseerden en op zaterdag is er een Sabbatdiner voor genodigden. Leuk weetje: in de tuin van het centrum staat een sjofar (traditioneel Joodse ramshoorn) in kunstzinnige stijl, naar verluidt de grootste ter wereld. (Jewish Cultural Centre: Miodowa 24, Krakau.)
Remuhsynagoge
Smaken verschillen, maar wij vinden dat je van alle synagogen in Krakau juist dit beeldige, kleine godshuis niet mag missen. Voor 10 złoty, ongeveer 2,50 euro, krijg je toegang tot de begraafplaats, waar het graf ligt van Moses Isserles, alias Remuh, en tot de naar hem vernoemde synagoge. Houd je wel aan de strikte kledingvoorschriften, anders kom je er niet in. (Remuhsynagoge: Szeroka 40, Krakau)
Joodse heropleving
Uitgerekend in een stad waar zo veel Joden zijn vermoord is de Joodse heropleving een verrassing. Begin jaren negentig was er in Kazimierz sowieso niets: de straten waren onveilig en de huizen waren verlaten en vervallen.
Maar nadat Steven Spielberg enkele scenes van zijn befaamde film Schindler’s List in de wijk had gefilmd, kwam Kazimierz langzaam tot bloei. De eerste cafés waren Singer en Alchemia, het eerste beroemd vanwege de antieke naaimachines als tafeltjes, het tweede illuster als bruine kroeg, waarvan de inrichting is gebaseerd op de mythe van de alchemist die goud probeert te maken.
Weet waar je eet
In Kazimierz is er eet- en drinkgelegenheid in overvloed. Een selectie.
Polakowski
In de ulica Miodowa zit Polakowski, een karakteristiek Pools zelfbedieningsrestaurant, waarvan je er zeker een dozijn kunt vinden in het centrum van Krakau. Het is er niet heel ruim en het meubilair is eenvoudig.
Hier kom je niet om uitgebreid te gaan tafelen, maar wel om te genieten van de echte Poolse keuken, en dat op een snelle en voedzame manier. Je bestelt aan de bar en zodra je maaltijd klaar is word je geroepen door de kokkin.
Ga hierheen voor echte pierogi (dumplings), golabki (‘duifjes’, ofwel koolrolletjes gevuld met rijst en gehakt), barszcz czerwony (rode bietensoep) of gekookte aardappel met varkenspoot. De wanden zijn sfeervol gevuld met planken vol verse groenten, kruiden en opgepotte vruchten. (Polakowski: Miodowa 39, Krakau)
Café Alchemia en eetcafé Alchemia Od Kuchni
Voor een meer internationale keuken kun je terecht in Alchemia Od Kuchni, een van de weinige echte eetcafés in de stad en inmiddels een begrip in Krakau en ver daarbuiten.
Het eetgedeelte heeft een strakke, hippe uitstraling, een heel andere sfeer dan het majestueuze ‘bruine’ café Alchemia in de ruimte ernaast.
Toch kun je in de twee ruimtes van het café (‘s avonds alleen verlicht door het schijnsel van kaarsen) ook genieten van de bediening van ‘Od Kuchni’. Er zijn een aantal eenvoudige vegetarische gerechten met hummus of kaas te verkrijgen, maar ook is er saté, zijn er smaakvolle burgers en moet je zeker de uitstekende fish and chips proberen.
In de avond kun je een diner combineren met een live-optreden erna in de kelder, de enige ruimte waar je niet mag eten – maar wel drinken! De brakke ochtend erop kun je er ook terecht voor een uitgebreid ontbijt. (Alchemia Od Kuchni en café Alchemia: Estery 5, Krakau)
Good Lood
Het beste ijs van Krakau vind je in Good Lood, aan Plac Wolnica in Kazimierz.
In de zomer kun je de winkel, niet meer dan een halletje en een toonbank, niet missen: er staat dan een meterslange rij voor de zaak. Het ijs wordt elke ochtend vers bereid met natuurlijke ingrediënten.
De klassiekers – karamel met zout, room, pure chocolade of aardbei – kun je er altijd krijgen, maar waag je ook eens aan de wisselende, creatieve varianten zoals rozensmaak of peer met martini. Good Lood (lód = ijs) opende in 2016, maar breidt nu het aantal locaties flink uit in Krakau en daarbuiten. (Good Lood: Plac Wolnica 11, Krakau; in Kazimierz heeft Good Lood een tweede filiaal op Plac Nowy 4A)