Koninklijk Paleis in Warschau

Volledig verwoest door de nazi’s, is het Koninklijk Paleis na de Tweede Wereldoorlog liefdevol opgebouwd op basis van de schilderijen van de Venetiaanse schilder Canaletto. Binnen vind je een kunstcollectie, die van immens belang was voor de opbouw van Warschaus Oude Stad.

Midden op het plein voor het paleis staat, hoog verheven op een zuil, een figuur met zwaard en kruis: koning Sigismund III Vasa. Hij verplaatste in 1596 zijn residentie, de hoofdstad, van Krakau naar Warschau.

De originele zuil ligt naast het paleis, met kogels doorboord.

Het Warschause paleis is het negatief van dat in Krakau. Daar staat namelijk het Wawelkasteel nog overeind, terwijl de inboedel een sinds begin twintigste eeuw verzamelde collectie is, op enkele uitzonderingen na.

In Warschau stond van het gebouw na de oorlog geen steen meer op de andere, maar is een deel van de kunstcollectie, van het meubilair en van de gebruiksvoorwerpen origineel.

Mengsel van stijlen

Het paleis is door de eeuwen heen organisch gegroeid. De aanblik vanaf het plein biedt een uniform beeld, maar op de binnenplaats breekt de gotische muur de stilistische eenheid. Die muur is wat er rest van het Mazovische hof, toen er nog losse panden stonden.

De vijfhoekige binnenplaats kreeg zijn vorm in de eerste decennia van de zeventiende eeuw onder de Zweedse koning Sigismund III en zijn zoon Wladislaus IV, uit het huis van Vasa. De vijf vleugels rond het hof hadden in die tijd nog niet dezelfde hoogte. Dat kwam later.

(Wie ervan opkijkt dat er Zweden op de Poolse troon zaten, moet weten dat in Polen koningen door de Sejm, de vergadering van edelen, werden gekozen. Dat hoefden geen Polen te zijn.)

Vleugel aan de Wisła

Een eeuw later dan de Zweden verbouwden Augustus II en Augustus III, afkomstig uit Saksen, onder meer de vleugel aan de Wisła. Die ademt met zijn bogengalerijen, pasteltinten en naar voren staande risalieten, gevelvlakken, de toen populaire rococo.

Het zou de representatieve kant van de residentie worden. En met die verbouwing was het van buiten grotendeels af. Het gebouw in zijn huidige vorm stond er al in 1746.

Polen is een republiek, dus woont er geen koning meer en is het gebouw staatseigendom. Dat was overigens al zo onder de gekozen koningen, die het in bruikleen van de staat kregen (net als de paleizen die de Nederlandse staatshoofden ter beschikking staan).

Het gebouw is tegenwoordig deels bestemd voor plechtigheden, deels ingericht als museum. Pronkstukken daar zijn twee schilderijen van Rembrandt die er pas sinds 1994 hangen, het jaar waarin prof. Karolina Lanckorońska, laatste telg van een voornaam adellijk geslacht, haar collectie aan de Poolse staat schonk.

Van de vele officiële vertrekken, vergaderzalen en privékamers uit de tijd dat het paleis residentie en politiek centrum was, verdienen er drie de aandacht.

Tsarina Catharina

De balzaal is de grootste en meest representatieve ruimte, waar het goud van de muren druipt. De zaal ligt in het midden van de rococovleugel en als je uit het raam kijkt zie je de brede rivier.

Kijk even naar de originele, uit de klauwen van de vijand geredde, beelden van André Le Brun die Apollo en Minerva voorstellen.

Hij is de god van de kunsten, zij die van de wijsheid. Maar niet alleen dat. Hij heeft de gelaatstrekken van koning Stanislas Augustus en zij die van zijn minnares: de Russische tsarina Catharina II de Grote.

Minder groot maar niet minder indrukwekkend is de troonzaal die onder Stanislaus Augustus is ingericht. De ruimte is misschien klein, maar doordat er spiegels tegenover elkaar zijn geplaatst, krijg je een Droste-effect en de suggestie van een oneindige spiegelzaal.

Twee details: let op de vergulde lijsten links van de troon. Enkele stukken zijn een beetje zwart geblakerd en alleen die zijn origineel. Ga nu eens zo dicht mogelijk bij de troon staan en kijk naar de zilveren adelaars erachter. Ze zijn stuk voor stuk geborduurd. En allemaal nieuw. Slechts eentje heeft de oorlog overleefd, omdat die tijdens de delingen als relatiegeschenk is weggegeven. Toen de adelaar bij toeval boven water kwam, diende hij als voorbeeld voor de andere borduursels achter de troon.

Bovendien kreeg hij een symbolische lading: ooit was het land verdeeld en geplunderd, nu in oude luister hersteld.

Bellotto, neef van Canaletto

Sta wat langer stil bij de schilderijen in de Canalettozaal. Het is een hoekkamer met tweeëntwintig stadsgezichten op Warschau en omgeving. Allemaal zijn ze van de hand van de Venetiaan Bernardo Bellotto (1722-1780).

Bellotto was de neef van de veel beroemdere Canaletto. Van hem leerde hij schilderen en als familielid gebruikte hij diens naam. Handig, uit marketingoverweging.

Bellotto werkte tussen 1748 en 1758 als hofschilder in Dresden en kwam na omzwervingen via München en Wenen in 1767 in Warschau aan. Eigenlijk hoopte hij daar met aanbevelingsbrieven van de koning door te reizen naar de kunstminnende tsarina Catharina de Grote in Sint-Petersburg, maar het liep anders.

Tot zijn dood in 1780 produceerde hij als hofschilder van Stanislaus Augustus tientallen schilderijen, waaronder de tweeëntwintig uit de Canalettozaal.

Ze zijn allemaal mooi en interessant, maar eentje is extra bijzonder. Een van de grote exemplaren stelt de verkiezing van Stanislaus Augustus voor, de laatste koning van Polen en minnaar van Catharina de Grote. Het was dankzij haar dat hij op de troon belandde – ze had de gewoonte haar minnaars goed te belonen.

Maar als vorst was zijn macht flink gekortwiekt. De omringende machten hielden vrijwel elke poging tot hervorming tegen. Misschien daarom hield Stanislaus zich veel bezig met kunst. Zo gaf hij opdracht tot, naast het verfraaien van het Koninklijk Paleis, de aanleg van het elegante Łazienki park.

De laatste Poolse koning

Voor een ‘Poolse landdag’ ziet het er behoorlijk geordend uit. Het tafereel speelt zich af buiten Warschau met de stad op de achtergrond. Terwijl in de schuur de senatoren vergaderen en buiten de troon al gereed staat, is de voorgrond gereserveerd voor de notabelen, onder wie, helemaal rechtsonder, Bellotto in eigen persoon met zijn dochters.

Maar hij zelf was bij de landdag niet aanwezig, aangezien de verkiezing plaatsvond in 1764 en Bellotto pas drie jaar later in Warschau aankwam. Er klopt wel meer niet aan het schilderij, maar het werk was vooral bedoeld als een politiek pamflet dat de legitimiteit van Stanislaus Augustus’ regering moest onderstrepen.

Dat wil beslist niet zeggen dat Bellotto er maar op los verzon.

Verre van. De architectuur op zijn schilderijen is zo precies weergegeven dat ze gebruikt werden voor de wederopbouw van Warschau. Nog maar net is de paleisgevel aan de Wisła zo gerestaureerd dat die meer lijkt op wat er op een van Bellotto’s werken te zien is.

De schilder Bellotto vergezelt je als het ware tijdens wandelingen door het centrum en de koninklijke residenties Łazienki, Ujazdów en Wilanów daarbuiten.

(Ook staan verspreid door de binnenstad grote glazen kubussen met daarop een foto van het schilderij dat Bellotto van die plek maakte.)

Dat hij dat kan doen is een klein wonder, want in de negentiende eeuw is de collectie naar Sint-Petersburg gebracht en in de Tweede Wereldoorlog getransporteerd naar Duitsland. Toch zijn ze, op één doek na, allemaal teruggekomen.

Een eeuwenoud paleis uit 1984

Dat het paleis er weer staat, is de verdienste van Stanisław Lorentz, die als directeur van het Nationaal Museum van Warschau voor herbouw ijverde.

Hij had in 1939, met gevaar voor eigen leven, niet alleen de kunstschatten tijdig in veiligheid gebracht, maar nam na de verwoesting monsters uit de ruïnes die als voorbeeld konden dienen voor de herbouw. Die zwart uitgeslagen lijsten uit de troonzaal bijvoorbeeld.

Direct na de oorlog paste een koninklijk paleis niet in het wereldbeeld van de stalinistische machthebbers – megalomane socialistische architectuur zoals het Paleis van Cultuur en Wetenschap en brede paradelanen wel.

Maar Lorentz had een lange adem en hij kreeg zijn zin. In 1971 begon de herbouw en in 1984 werd het paleis voor publiek opengesteld. Lorentz overleed in 1991 op 91-jarige leeftijd.

Zuil van Zygmunt

Tegenover het paleis staat het beeld van koning Sigismund III Vasa. Vanaf tweeëntwintig meter hoogte kijkt hij over de stad alsof hij nooit anders heeft gedaan. Schijn bedriegt: na de Tweede Wereldoorlog lag de zuil van Sigismund in stukken op straat.

Hij ligt er nog, als stille getuige met kogels doorboord, pal naast het paleis.

Sigismund III Vasa maakte van het centraal gelegen Warschau in 1596 de nieuwe hoofdstad. Hoewel hij de knoop doorhakte was de invloed van Krakau al langer tanende.